Το Τμήμα Μουσικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ θα παρουσιάσει τα έξι ερευνητικά Εργαστήρια του στην αίθουσα MusiXLab της Μουσικής Βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου Οι Φίλοι της Μουσικής στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και φυσικά με ελεύθερη είσοδο. Η αρχή έγινε με το Εργαστήριο Μελέτης της Ελληνικής Μουσικής την Τετάρτη 19 Φεβρουαρίου σε μια εκδήλωση που είχε μεγάλη προσέλευση κόσμου, Αξίζει να μάθουμε λίγα πράγματα για αυτό το Εργαστήριο.
Συνομίλησα αρχικά με τον καθηγητή Νικόλαο Μαλλιάρα, διευθυντή του Εργαστηρίου, για το ποιο είναι και τι ακριβώς περιλαμβάνει το πεδίο που μελετά το Εργαστήριο.
Ποια είναι τα κυριότερα ερευνητικά πεδία του Εργαστηρίου Μελέτης της Ελληνικής Μουσικής;
Το Εργαστήριο Μελέτης της Ελληνικής Μουσικής έχει ως κύριο τομέα ενδιαφερόντων του το είδος της μουσικής που αποτελεί και το ερευνητικό αντικείμενο του Τομέα Ιστορικής και Συστηματικής Μουσικολογίας, στον οποίο ανήκει το Εργαστήριο, δηλαδή την έντεχνη ή σοβαρή μουσική (art music), αυτή που συνήθως αποκαλούμε «κλασική», σε αντιδιαστολή με την παραδοσιακή ή την δημοφιλή μουσική, ή ακόμη και την βυζαντινή μουσική, που ερευνώνται από άλλους Τομείς και άλλα Εργαστήρια του Τμήματος Μουσικών Σπουδών. Φυσικά στο Εργαστήριο, όπως δείχνει και το όνομά του, μελετάμε την καλλιτεχνική παραγωγή των Ελλήνων ή ελληνικής καταγωγής συνθετών που έζησαν ή ζουν στην Ελλάδα ή σε περιοχές εκτός Ελλάδας με σημαντική ελληνική παρουσία ανά τους αιώνες. Επειδή τα όρια του ελληνικού κράτους μεταβλήθηκαν αισθητά στη διάρκεια του χρόνου αλλά επίσης υπήρχαν και μεγάλες χρονικές περίοδοι που δεν υπήρχε καν ελληνικό κράτος η οριοθέτηση δεν γίνεται με κριτήρια κρατικής υπόστασης αλλά κυρίως με κριτήρια πολιτιστικά. Η Ιστορία της νεότερης ελληνικής έντεχνης μουσικής ξεκινά από τον δέκατο πέμπτο αιώνα με συνθέτες που προέρχονται από την Κρήτη της Ενετοκρατίας για να συνεχιστεί τους επόμενους αιώνες από σποραδικές παρουσίες ελληνικής καταγωγής συνθετών και να στραφεί κυρίως στη σημαντικής ποσότητας και ποιότητας παραγωγή μουσικής που ξεκινά δυναμικά από τις αρχές του δεκάτου ενάτου αιώνα στα Επτάνησα. Μιλάμε για περισσότερους από τέσσερις χιλιάδες πεντακόσιους συνολικά συνθέτες. Μερικά από τα σημαντικότερα ονόματα που μπορώ να αναφέρω είναι οι Μάντζαρος, Καρρέρ, Σαμάρας, Καλομοίρης, Λαυράγκας, Σκαλκώτας, Μητρόπουλος, Ξενάκης, Παπαϊωάννου, Σισιλιάνος, Αντωνίου, Κουρουπός και πολλές εκατοντάδες άλλοι.
Προσπαθούμε να συλλέξουμε παρτιτούρες, ηχογραφήσεις, φωτογραφίες, προγράμματα συναυλιών, αποκόμματα εφημερίδων και άλλα τεκμήρια που αφορούν όλες αυτές τις προσωπικότητες και την εποχή τους ώστε κατά κύριο λόγο να δημιουργήσουμε μια ισχυρή βάση δεδομένων στην οποία οι ερευνητές να μπορούν να βρουν πολύτιμο και συχνά δυσεύρετο υλικό, κατάλληλα ταξινομημένο ώστε να βοηθηθούν στην ιστορική και συστηματική έρευνά τους αλλά ακόμη και να αποκαταστήσουν παλαιά έργα ώστε αυτά να μπορέσουν και πάλι να εκτελεστούν. Επίσης έχουμε συνάψει συνεργασίες με άλλα σημαντικά αρχεία ελληνικής μουσικής και αναλάβαμε την πρωτοβουλία του συντονισμού των αντίστοιχων Εργαστηρίων που υπάρχουνσε άλλα Πανεπιστημιακά Τμήματα Μουσικών Σπουδών της χώρας ώστε το υλικό που υπάρχει να είναι ευκολότερα στη διάθεση της έρευνας και της καλλιτεχνικής έκφρασης.
Τα αποτελέσματα των ερευνών είναι διαθέσιμα μόνο σε φοιτητές/ιες, προπτυχιακούς/ές και μεταπτυχιακούς/ές ή σε οποιονδήποτε/αδήποτε μελετά ένα από αυτά τα γνωστικά αντικείμενα;
Το αποτέλεσμα των ερευνών αφότου δημοσιευθούν είναι διαθέσιμα στον καθένα. Έχει ήδη εκπονηθεί μεγάλος αριθμός εργασιών υπό μορφή ιστορικών μελετών για συνθέτες και έργα, για τον βίο και τη δράση συνθετών, μουσικών και ερμηνευτών. Είναι σεμιναριακές εργασίες φοιτητών και φοιτητριών, πτυχιακές εργασίες, διδακτορικές διατριβές με υλικό που προέρχεται από το Εργαστήριο. Υπάρχουν επίσης μελέτες και άλλων επιστημόνων και καθηγητών του Τμήματος που ζήτησαν συνδρομή και πήραν υλικό από το Εργαστήριο. Όλα αυτά είναι δημοσιευμένα από εκδοτικούς οίκους ή είναι αναρτημένα στις πλατφόρμες του ΕΚΠΑ για τις πτυχιακές και διδακτορικές εργασίες. Επίσης υπάρχουν ακόμη εκδόσεις παρτιτούρων με έργα Ελλήνων συνθετών που είχαν χαθεί ή ήταν δυσεύρετα και σιγά – σιγά αναδύονται από την αφάνεια και τη λήθη. Νομίζω ότι για τα δέκα περίπου χρόνια που λειτουργεί το Εργαστήριο έχουμε μια αξιοσημείωτη παραγωγή.
Φυσικά μεγάλο μέρος της εργασίας των μελών του Εργαστηρίου είναι η ενασχόληση με την σωστή ταξινόμηση όλου αυτού του ψηφιοποιημένου υλικού ώστε να είναι δυνατόν να ερευνηθεί και να αξιοποιηθεί. Στη συνέχεια το υλικό του Εργαστηρίου είναι ελεύθερα και δωρεάν διαθέσιμο σε όλα τα μέλη ΔΕΠ του Τμήματος, στους φοιτητές και τις φοιτήτριες που εκπονούν συγκεκριμένες εργασίες, σε καθηγητές/ιες και φοιτητές/ιες άλλων Μουσικών Τμημάτων της χώρας και του εξωτερικού αλλά και σε οποιονδήποτε ερευνητή θελήσει να εκπονήσει μια μουσικολογική έρευνα αρκεί να ικανοποιεί κάποιους όρους επιστημονικής κατάρτισης και δεοντολογίας ώστε το υλικό να αξιοποιηθεί σωστά και με επιστημονική αρτιότητα.
Θεωρείτε ότι οι έρευνες του Εργαστηρίου βοηθούν και στην ερμηνεία έργων της ελληνικής μουσικής, ίσως και στη δημιουργία νέων;
Είμαι απολύτως πεπεισμένος ότι οι έρευνες του Εργαστηρίου μας αλλά και οι υπόλοιπες έρευνες που εκπονούνται στο πλαίσιο της μελέτης της ελληνικής μουσικής είναι εξαιρετικά χρήσιμες διότι καθιστούν γνωστές τόσο στην επιστημονική κοινότητα όσο και στο ευρύτερο φιλόμουσο κοινό ένα θησαυρό του ελληνικού πολιτισμού που δεν έχει μελετηθεί όσο του αξίζει. Είμαι επίσης πεπεισμένος, ως μουσικολόγος, ότι η σωστή αποκατάσταση και καλλιτεχνική ερμηνεία ενός οποιουδήποτε έργου (άρα και της ελληνικής μουσικής) περνάει μέσα από την έρευνα και τη συστηματική ανάλυση που μπορεί να γίνει μόνο με επαρκείς και επιστημονικά στηριγμένες γνώσεις της Ιστορίας, της μορφής και της δομής της μουσικής και αυτό, κατά την άποψή μου, μόνο μέσα από τη μουσικολογική μελέτη μπορεί να επιτευχθεί. Επομένως πιστεύω ότι το Εργαστήριό μας παρέχει τα εργαλεία εκείνα για την επαρκή μελέτη και ερμηνεία της ελληνικής λόγιας μουσικής παραγωγής και φυσικά δημιουργεί τις προϋποθέσεις και για τη δημιουργία νέων έργων από ταλαντούχους και καλά καταρτισμένους δημιουργούς.
Στη συνέχεια έθεσα κοινές ερωτήσεις σε δύο από το ερευνητικό δυναμικό του Εργαστηρίου που παρουσίασαν το συνολικό έργο του, τα μέλη ΔΕΠ Μαγδαληνή Καλοπανά και Τάσο Κολυδά, για τα δικά τους ερευνητικά αντικείμενα.
Ποιο είναι το αντικείμενο της δικής σας έρευνας; Ποιες είναι οι ιδιαιτερότητες του αλλά και το ενδιαφέρον που παρουσιάζει;
ΜΑΓΔΑΛΗΝΗ ΚΑΛΟΠΑΝΑ: Το ειδικότερο ερευνητικό πεδίο εκάστου μέλους του Εργαστηρίου είναι φυσικό να διαφοροποιείται. Εκείνο όμως το στοιχείο που καθιστά το Εργαστήριο κομβικής σημασίας είναι ο συμπεριληπτικός χαρακτήρας του. Το Αποθετήριο δε που εμπεριέχεται στο Εργαστήριο είναι ένα σταθερά εμπλουτιζόμενο αρχείο φυσικών και ψηφιακών τεκμηρίων το οποίο μπορεί να υποστηρίξει ποικίλα γνωστικά αντικείμενα και ερευνητικά πεδία! Αυτό οφείλεται τόσο στο πλήθος, την πολυτροπικότητα και την πολυσυλλεκτικότητα του υλικού όσο και στα επιστημονικά πρωτόκολλα και εργαλεία διαχείρισής του. Με άλλα λόγια η επεξεργασία του υλικού από την ομάδα του Εργαστηρίου είναι τέτοια ώστε αυτό να καθίσταται αφενός προσβάσιμο και αφετέρου επιδεκτικό σε κάθε έρευνα και μελέτη.
ΤΑΣΟΣ ΚΟΛΥΔΑΣ: Το πεδίο έρευνας σχετικά με την αξιοποίηση των ψηφιακών τεκμηρίων θεμελιώνεται σε δύο κύριους άξονες. Ο πρώτος αφορά στην αξιοποίηση της ψηφιακής παρτιτούρας στον χώρο της μουσικολογικής έρευνας και διδασκαλίας. Στο πλαίσιο αυτό έχει πραγματοποιηθεί εκτενής διερεύνηση της χρήσης της ψηφιακής παρτιτούρας από Έλληνες συνθέτες με ευρήματα που καταδεικνύουν την καθολική υιοθέτηση του ψηφιακού μέσου σε διάφορα στάδια της συνθετικής διαδικασίας. Ο δεύτερος άξονας εστιάζει στην ψηφιακή διατήρηση και την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων προτείνοντας μεθοδολογίες για την αξιόπιστη χρονοσήμανση ψηφιακών τεκμηρίων και τη διασφάλιση της αυθεντικότητάς τους.
Η ιδιαιτερότητα και το ενδιαφέρον της εν λόγω έρευνας έγκειται στην επιχειρούμενη σύζευξη της παραδοσιακής μουσικολογικής έρευνας με τις σύγχρονες ψηφιακές τεχνολογίες, διαμορφώνοντας νέες προοπτικές για τη διαχείριση, διατήρηση και μελέτη του μουσικού υλικού στην ψηφιακή εποχή. Επιπροσθέτως η συγκεκριμένη ερευνητική προσέγγιση συμβάλλει ουσιωδώς στην ανάπτυξη του ψηφιακού αποθετηρίου Πολύμνια παρέχοντας μεθοδολογικά εργαλεία και τεχνικές λύσεις για την οργάνωση και διαχείριση των ψηφιακών τεκμηρίων.
Ποια είναι η συμμετοχή των φοιτητών/ιών στην έρευνα σας και πόσο θεωρείτε ότι τους/τις βοηθά αυτό στην πρόοδο των σπουδών τους αλλά και στην εξέλιξη τους ως μουσικών;
Μ. Κ.: Η συμμετοχή των φοιτητών/ιών στην έρευνα που σχετίζεται με το Εργαστήριο Ελληνικής Μουσικής είναι κομβικής σημασίας και μάλιστα εξελίσσεται σε πολλά επίπεδα. Αρχικό θεωρείται το επίπεδο απόκτησης βασικών ερευνητικών δεξιοτήτων μελέτης του ήδη αρχειοθετημένου υλικού με στόχο την εκπόνηση εργασιών εξαμήνου ή την αναζήτηση έργων προς εκτέλεση βάσει συγκεκριμένων παραμέτρων (π.χ. χρονικών, ενορχηστρωτικών, στιλιστικών). Ενδιάμεσο επίπεδο αποτελεί η εισαγωγή υλικού στο Αποθετήριο του Εργαστηρίου, δηλαδή η επεξεργασία των τεκμηρίων ώστε αυτά να καθίστανται προσβάσιμα. Ανώτερο επίπεδο είναι η μελέτη πρωτογενούς αρχειακού υλικού και η προετοιμασία του (βάσει αρχειονομικών πρωτοκόλλων και ερευνητικής μεθοδολογίας) για την εισαγωγή του στο Αποθετήριο. Σε όλα αυτά τα επίπεδα οι φοιτητές/ιες αποκτούν γνώσεις και δεξιότητες αρχικά μέσα από τη βιβλιογραφία και στη συνέχεια στο πεδίο.
Τ. Κ.:: Η συμμετοχή των φοιτητών/ιών στην ερευνητική διαδικασία που σχετίζεται με τα ψηφιακά τεκμήρια και το Αποθετήριο Πολύμνια διαρθρώνεται σε διάφορα επίπεδα. Οι φοιτητές/ιες συμμετέχουν στην παραγωγή μεταδεδομένων και εκπονούν εργασίες στο πλαίσιο των μαθημάτων που παρακολουθούν. Η συμμετοχή τους στην έρευνα συμβάλλει ουσιαστικά στην ανάπτυξη κρίσιμων δεξιοτήτων καθώς εξοικειώνονται με τεχνικές επεξεργασίας της ψηφιακής πληροφορίας και αναπτύσσουν ικανότητες διαχείρισης μεγάλου όγκου δεδομένων. Παράλληλα, μέσω της ενασχόλησής τους με την ψηφιακή παρτιτούρα, εμβαθύνουν στην κατανόηση της μουσικής σημειογραφίας ενώ η τριβή τους με τα σύγχρονα ψηφιακά εργαλεία τους προσφέρει πολύτιμη εμπειρία στη χρήση των νέων τεχνολογιών.
Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η εξοικείωση με την ψηφιακή παρτιτούρα αποτελεί πλέον απαραίτητη δεξιότητα καθώς αποτελεί το κύριο εργαλείο των συνθετών σήμερα. Η ενσωμάτωση αυτής της γνώσης στο πρόγραμμα σπουδών προετοιμάζει τους φοιτητές και τις φοιτήτριες για τις σύγχρονες απαιτήσεις της μουσικής δημιουργίας και έρευνας. Μέσω της συμμετοχής τους στην ερευνητική διαδικασία αποκτούν επίσης μια ολοκληρωμένη κατανόηση της σημασίας της τεκμηρίωσης και διατήρησης του μουσικού υλικού ενώ παράλληλα συμβάλλουν στον εμπλουτισμό του Αποθετηρίου με υψηλής ποιότητας δεδομένα.
Η έρευνα σας έχει μόνον αμιγώς εκπαιδευτικό/θεωρητικό ενδιαφέρον ή επίσης συμβάλλει ενεργά στην μουσική ζωή της χώρας; Αν ναι, με ποιο τρόπο;
Μ. Κ.: Τα μέλη του Εργαστηρίου ανοίγουν έναν επιστημονικό δρόμο εισάγοντας και καθιερώνοντας ερευνητική μεθοδολογία και εργαλεία. Ο εντοπισμός, η προετοιμασία του αρχειακού υλικού, η ενσωμάτωσή και η μελέτη του αποτελούν την πεμπτουσία της έρευνας η οποία εκπληρώνει δύο επιμέρους στόχους. Ο ένας είναι η προσβασιμότητα του τεκμηριωτικού υλικού στη σπουδαστική και ακαδημαϊκή κοινότητα. Ο άλλος είναι η ανοιχτή διάχυση της μεθοδολογίας που ακολουθείται στο Εργαστήριο ως επιστημονικής παρακαταθήκης. Ο απώτερος βέβαια σκοπός του εγχειρήματος συμπυκνώνεται στη φράση που χρησιμοποίησες, «ενεργή συμβολή στη μουσική ζωή της χώρας», επιστημονική και καλλιτεχνική. Κάτι τέτοιο καθίσταται εφικτό μέσα από ποικίλες δράσεις που ήδη έχουν πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο του Εργαστηρίου, εκτελέσεις, εκδόσεις και δισκογραφήσεις άγνωστων θησαυρών της ελληνικής μουσικής δημιουργίας, εκθέσεις σπάνιου αρχειακού υλικού που φωτίζουν άγνωστες πτυχές της ελληνικής μουσικής ζωής (για παράδειγμα Ελληνίδες συνθέτριες από τον δέκατο ένατο ως τον εικοστό πρώτο αιώνα), δημοσιεύσεις και ανακοινώσεις περί των ερευνητικών πρωτοκόλλων στην επιστημονική κοινότητα αλλά και διάσωση αρχείων από τη φυσική φθορά και λήθη. Τέλος ο συντονιστικός ρόλος που έχει αναλάβει το Εργαστήριο Ελληνικής Μουσικής του ΕΚΠΑ σε σχέση με άλλα πανεπιστημιακά Εργαστήρια και οι συνεργασίες με άλλα αρχειακά αποθετήρια διασφαλίζουν τη μεταθεσιμότητα των πρακτικών που εφαρμόζει.
Τ. Κ.: Η συγκεκριμένη έρευνα υπερβαίνει το αμιγώς εκπαιδευτικό και θεωρητικό πλαίσιο συμβάλλοντας ουσιαστικά στη μουσική ζωή της χώρας με διάφορους τρόπους. Πρωτίστως η μελέτη της χρήσης της ψηφιακής παρτιτούρας από τους Έλληνες συνθέτες αναδεικνύει τον καθοριστικό ρόλο των ψηφιακών μέσων στη σύγχρονη μουσική δημιουργία ενώ παράλληλα συμβάλλει στην κατανόηση των νέων συνθηκών παραγωγής και διάδοσης της μουσικής. Η έρευνα για την αξιοποίηση της τεχνολογίας χρονοσήμανσης προσφέρει καινοτόμες λύσεις για την προστασία και διατήρηση της μουσικής κληρονομιάς διασφαλίζοντας την αυθεντικότητα των ψηφιακών τεκμηρίων και τα πνευματικά δικαιώματα των δημιουργών. Επιπλέον η συμβολή στην ανάπτυξη του ψηφιακού αποθετηρίου Πολύμνια δημιουργεί μια σημαντική υποδομή για την τεκμηρίωση, διατήρηση και διάδοση της ελληνικής λόγιας μουσικής διευκολύνοντας την πρόσβαση ερευνητών, μουσικών και του ευρύτερου κοινού σε πολύτιμο μουσικό υλικό. Τέλος η υιοθέτηση διεθνών προτύπων και προδιαγραφών διαλειτουργικότητας συμβάλλει στη διαμόρφωση πρακτικών για τη διαχείριση μουσικολογικού υλικού σε ψηφιακό περιβάλλον ενώ η ανάπτυξη συνεργασιών με άλλα ακαδημαϊκά ιδρύματα και ερευνητικές ομάδες διευρύνει τις προοπτικές για τη συγκρότηση ενός διιδρυματικού δικτύου ανταλλαγής τεχνογνωσίας στο πεδίο της ψηφιακής μουσικολογίας.
