Σε μια γειτονιά που αναπτύχθηκε και διαμορφώθηκε τον 19ο αιώνα, στην καρδιά του Μοναστηρακίου, βρίσκεται ένα από τα ωραιότερα αθηναϊκά μουσεία. Δεν είναι μόνο η ιστορία της περιοχής, η γραφική αυλή και τα γοητευτικά κτιριακά κατάλοιπα, που τυλίγουν το Μουσείο Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού στην οδό Άρεως 10, ο μόνος λόγος για να το επισκεφθείς. Τα υπερσύγχρονα ψηφιακά εκθέματα που συνοδεύουν την ιστορική συλλογή του προσφέρουν μια ξεχωριστή μουσειακή εμπειρία που (δυστυχώς) δεν βλέπουμε τόσο συχνά στην Ελλάδα.
Η είσοδος του κτιρίου δεν υποδηλώνει τι κρύβεται στο βάθος του, ωστόσο, όσο προχωράς προς τα μέσα, καταλαβαίνεις ότι δεν πρόκειται για ένα συνηθισμένο μουσείο, αλλά ένα μοναδικό ταξίδι στον χρόνο. Το μουσείο είναι από τα παλαιότερα της χώρας. Ιδρύθηκε το 1918 ως Μουσείο Ελληνικών Χειροτεχνημάτων και, μετά από πολλές μετακομίσεις και αναδιαμορφώσεις, μεταφέρθηκε στο τέλος του ’23 στο Μοναστηράκι, λίγα βήματα μακριά από τον σταθμό του μετρό. Μπορεί η ανακατασκευή του κτιριακού συγκροτήματος να περιλαμβάνει νέες προσθήκες και εκσυγχρονισμούς, όμως στο εσωτερικό του συναντάμε ένα μωσαϊκό κατάλοιπων που αφηγούνται την ιστορία της Αθήνας από την αρχαιότητα έως σήμερα: το υστερορρωμαϊκό τείχος, μια παλαιοχριστιανική βασιλική, τμήματα του αρχοντικού του Χωματιανού Λογοθέτη (μέλος μίας από τις πλουσιότερες -και αμφιλεγόμενες- οικογένειες της Αθήνας κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας), ένα εκκλησάκι του 17ου αιώνα, σπίτια του 19ου και του 20ού αιώνα.
Από τα 18 συνολικά κτίρια του μουσείου, 11 από αυτά χρησιμοποιούνται για τις εκθεσιακές ενότητες και ένα για μελλοντικές περιοδικές εκθέσεις. “Η συλλογή έχει ανανεωθεί, εμπλουτιστεί και πλέον περιλαμβάνει πάνω από 25.000 αντικείμενα, από τα οποία τώρα εκτίθενται περίπου 3.000 που δεν είχαν ξαναπαρουσιαστεί στο κοινό” με ενημερώνει η διευθύντρια του μουσείου, Έλενα Μελίδη, όταν τη συνάντησα για μια σύντομη ξενάγηση στον χώρο. “Αν και παλιότερα το μουσείο λειτουργούσε ως Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης στην οδό Κυδαθηναίων, τώρα ακολουθούμε μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση, μουσειολογική και μουσειογραφική, που στοχεύει στην παρουσίαση του νεότερου ελληνικού πολιτισμού σε όλες του τις εκφάνσεις”. Είναι πολύ νωρίς για να μιλάμε για ανανέωση της συλλογής, καθώς το μουσείο δεν έχει κλείσει ούτε έναν χρόνο λειτουργίας, ωστόσο η κα. Μελίδη θεωρεί απαραίτητο οι μόνιμες εκθέσεις να αλλάζουν, “ίσως τουλάχιστον κάθε δεκαετία που σηματοδοτείται κάτι διαφορετικό. Το θεωρώ απαραίτητο ώστε να μπορεί ο κόσμος να βλέπει όσα βρίσκονται στις αποθήκες”.
Η γραφική αυλή του μουσείου θυμίζει κάτι από Πλάκα και είναι μια αρκετά καλή αφορμή για να το επισκεφθείς, απλώς για να χαζέψεις τη θέα και τα χαριτωμένα, πολύχρωμα σπιτάκια όπου φυλάσσονται οι θησαυροί της νεότερης Ελλάδας. “Είναι ένα σύνθετο, πολυδιάστατο μουσείο που συνδυάζει το φυσικό έκθεμα με σύγχρονες ψηφιακές εφαρμογές” εξηγεί η διευθύντριά του. “Δώσαμε μεγάλη σημασία στον τρόπο ανάρτησης του αντικειμένου. Θέλαμε να φαίνεται σαν να αιωρείται και να δημιουργείται μια αίσθηση ελευθερίας που δίνει στον επισκέπτη την ευκαιρία να εξετάσει τα εκθέματα από κάθε οπτική γωνία”. Η κάθε ενότητα έχει τη δική της νοηματική αυτοτέλεια και ο επισκέπτης μπορεί να περιηγηθεί στα κτίρια με όποια σειρά θέλει, χωρίς να χάνει κομμάτια της μουσειακής αφήγησης.
Η πρώτη μας στάση ήταν η ενότητα “Για την πίστη και τη λατρεία μας”. Επίκεντρο στην αναδιαμορφωμένη συλλογή είναι ο άνθρωπος, γι’αυτό και κάθε ενότητα εστιάζει στον τρόπο ζωής, τις συνήθειες, την καθημερινότητα, την τεχνογνωσία, τις αντιλήψεις, τα ήθη και τα έθιμα των Ελλήνων ανά τους αιώνες. Στη ενότητα για την πίστη και τη λατρεία, μαθαίνουμε πώς διάφορες εκκλησιαστικές τελετουργίες έχουν περάσει στα ήθη, τα έθιμα και τις παραδόσεις του απλού λαού, τη συνύπαρξη θρησκειών στη Νότια Ελλάδα (Μουσουλμάνοι, Χριστιανοί, Εβραίοι, Καθολικοί, Οθωμανοί), αλλά και πώς η λατρεία και ο θεσμός της εκκλησίας προσεγγίζει σταδιακά τον απλό λαό, με τα πανυγήρια και τις ετήσιες γιορτές. Ενδιαφέρουσα στάση αποτελεί η προθήκη με το εορτολόγιο, όπου επιλεγμένα αντικείμενου δείχνουν τον κύκλο του χρόνου με βάσει γνωστές θρησκευτικές γιορτές. Στον πάνω όροφο βρίσκεται ένα αφιέρωμα και για τον κύκλο ζωής του ανθρώπου μέσα από διαβατήριες τελετές: γέννηση, βάπτιση, γάμος και θάνατος προβάλλονται μέσα από συμβολικά αντικείμενα, ενώ γίνεται αναφορά και στη ζωή μέσα σε ένα λαϊκό και ένα αστικό σπίτι. Ένα σημαντικό κεφάλαιο στη ζωή του ελληνικού λαού, που βλέπουμε στο αφιέρωμα, είναι τα τάματα, καθώς με αυτά οι άνθρωποι πίστευαν ότι μπορούσαν να εξευμενίσουν το θείο για να τους βοηθήσει να ξεπεράσουν οποιαδήποτε δυσκολία.
Από που κρατάει η σκούφια μας;
“Παρόλο που κάθε ενότητα είναι αυτοτελής, υπάρχουν πολλά μηνύματα που τις συνδέουν με τις ίδιες έννοιες και συμβολισμούς. Αυτό το μουσείο καταδεικνύει πώς ο νεότερος ελληνικός πολιτισμός έχει συμβάλλει καταλυτικά στη συγκρότηση της ταυτότητάς μας, ατομικής και συλλογικής” τονίζει η κα. Μελίδη, καθώς περιπλανιόμαστε στην ενότητα για την καταγωγή των Ελλήνων. Αντικείμενα που ιστορούν τους δύο τελευταίους αιώνες, κάνοντας στάσεις στην προθωμανική περίοδο, την Ελληνική Επανάσταση, τη δημιουργία του ελληνικού κράτους, τους μακεδονικούς αγώνες, τον μικρασιατικό και τον Α’ παγκόσμιος πόλεμο, τον μεσοπόλεμο, τα ταραχώδη 1940s και πιο πρόσφατα γεγονόταν όπως τους Ολυμπιακούς Αγώνες και τη μεταβολή του νομίσματος σε ευρώ.
Καινοτομία για την ελληνική μουσειακή πραγματικότητα αποτελούν τα ψηφιακά εκθέματα που συναντά ο επισκέπτης σε διάφορα σημεία. “Τα παιδιά μαθαίνουν για την έκθεση με τον ίδιο τρόπο που μαθαίνουν και οι μεγαλύτεροι, δηλαδή μέσα από εκθέματα που αποδίδουμε με έναν πιο παιγνιώδη τρόπο, αντί για εκπαιδευτικά προγράμματα” υπογραμμίζει η κα. Μελίδη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το σημείο όπου ο επισκέπτης καλείται να καταγράψει τα στοιχεία καταγωγής του. “Αυτό είναι ένα άλλο στοιχείο που μας ενδιαφέρει. Ο επισκέπτης δεν έρχεται εδώ μόνο για να δει, να διαδράσει και να μάθει, αλλά και για να ανταλλάξει τις ιστορίες του με εμάς και να εμπλουτίσει το μουσείο μας”.
Στην ενότητα “Πού βρίσκεστε; Εδώ, τότε και τώρα” γίνεται μια σύντομη εισαγωγή στην ιστορία του οικοδομικού τετραγώνου, με δηλώσεις και συνεντεύξεις των κατοίκων ή ανθρώπων που συσχετίστηκαν με τη γειτονιά (όλα παραγωγές του μουσείου), καθώς και αντικείμενα που βρέθηκαν κατά τη διάρκεια των εργασιών αποκατάστασης του μουσείου.
Ωδή στην καθημερινότητα των προγόνων μας
Πώς ζούσαν οι Έλληνες παλιότερα; Τι μαγείρευαν; Δύο τρομερά ενδιαφέρουσες ενότητες δίνουν την απάντηση. Η ενότητα για τη διατροφή των Ελλήνων εξηγεί πώς από την πρώτη ύλη περνούσαμε στην επεξεργασία και την πώληση της τροφής, αλλά και πώς αυτή κατέληγε στα κελάρια, τις κουζίνες και τα τραπέζια των προγόνων μας. Αφού παίξετε με τα υλικά που υπάρχουν σε ένα από τα ψηφιακά εκθέματα της ενότητας, προκειμένου να ανακαλύψετε παραδοσιακές συνταγές, σας προτείνουμε να επισκεφθείτε ένα από τα πιο διασκεδαστικά σημεία του μουσείου, την ενότητα “Πού έμεναν; Πού μένετε;”. Εκεί μπορείτε να εξερευνήσετε το εσωτερικό μιας παλιάς κατοικίας και να μάθετε για τη ζωή μέσα σε αυτή, να μαγειρέψεται κλασικές γιαγιαδίστικες συνταγές, αλλά και να στρώσεται ένα αστικό τραπέζι, αναζητώντας τη σωστή θέση του κάθε σερβίτσιου.
Σε ένα άλλο σημείο της ενότητας, παρατηρούμε το φαινόμενο της αστικοποίησης αλλά και την επιμονή των Ελλήνων να διατηρήσουν τα επαρχιώτικα έθιμά τους, παρότι στην πόλη χρησιμοποιούν νέες, βελτιωμένες τεχνολογίες για να διευκολύνουν τη ζωή τους. Γι’αυτό και τα χαρακτηριστικά σεμεδάκια της γιαγιάς πάνω στην τηλεόραση (βασικά, σε κάθε γωνία του σπιτιού) είναι πλέον μια άκρως ελληνική ανάμνηση για πολλούς.
Μην παραλείψετε να δείτε το δωμάτιο οικίας με έργα του Θεόφιλου, το οποίο αποτοιχίστηκε και μεταφέρθηκε αυτούσιο στο μουσείο. Πρόκειται για μια σπάνια περίπτωση όπου ο καλλιτέχνης ζωγράφισε ένα ολόκληρο δωμάτιο, αντί μεμονωμένα σημεία σπιτιών όπως συνήθιζε.
“Πώς διασκέδαζαν; Πώς διασκεδάζετε;”
Η συγκεκριμένη εκθεσιακή ενότητα αφορά τις διάφορες μορφές ψυχαγωγίας. Υπάρχει ένα μεγάλο αφιέρωμα για την ιστορία του θεάτρου σκιών, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και την Κύπρο, την Κίνα και την Τουρκία. Το κτίριο “ψυχαγωγίας” είναι πραγματικά η χαρά του παιδιού, αφού τα εκθέματα είναι ειδικά σχεδιασμένα για να τα απολαύσουν οι μικρότερες ηλικίες, να κατασκευάσουν τη δική τους παράσταση αλλά και να μάθουν για όλες τις μορφές ψυχαγωγίας στη νεότερη Ελλάδα.
Η γυναικεία εργασία και η εκβιομηχάνιση
“Εκείνες πώς δούλευαν; Eσείς πώς δουλεύετε;” μας ρωτάει το κτίριο που στεγάζει εκθέματα αφιερωμένα στη γυναικεία εργασία και την οικοτεχνεία. Εδώ αναδεικνύονται οι πολλαπλοί ρόλοι της ανώνυμης και επώνυμης γυναίκας, η θέσης της ως πυλώνας του σπιτιού αλλά και αναγκαίας μορφής για την αναπαραγωγή. Υφαντά και κεντήματα από όλη την Ελλάδα, η προίκα μιας γυναίκας και ο περιβόητος αργαλειός είναι μερικά από τα αντικείμενα που συναντάμε στις προθήκες του κτιρίου.
Στη συνέχεια ανακαλύπτουμε στιγμιότυπα της εργασίας και στάδια της παραγωγικής διαδικασίας. Έμφαση δίνεται στη χειρωνακτική εργασία και τη σημασία της για τα νεότερα χρόνια της ελληνικής ιστορίας, καθώς και τη γεωργία, τη κτηνοτροφία, τη χειροτεχνία, φτάνοντας στο πέρασμα στους ελεύθερους επαγγελματίες, την άυξηση χρήσης της μηχανής και της ηλεκτρικής ενέργειας, τα οποία σύντομα θα οδηγήσουν στην εκβιομηχάνιση.
Η ένδυση ως στοιχείο της ελληνικής ταυτότητας
Στην Οικία του Νικόλαου Δραγούμη, παππού του Ίωνα Δραγούμη, στεγάζεται το κεφάλαιο “Τι φορούσαν; Τι φοράτε;”. Η αντίθεση ανάμεσα στο λαϊκό και το αστικό βίωμα είναι μια επαναλαμβανόμενη θεματική στο μουσείο και στην ενότητα της ένδυσης βλέπουμε πολύ πιο ξεκάθαρα τις διαφορές ανάμεσά τους. Μαθαίνουμε, λοιπόν, πώς ντυνόταν μια παραδοσιακή και μια αστική νύφη, αλλά και τι ρούχα φορούσαν τα παιδιά στις εθνικές γιορτές, τις παραδοσιακές στολές κάθε τόπου, φορεσιές που έγιναν εθνικά σύμβολα, όπως η Αμαλία και ο φουστανελάς, και την επίδραση της παραδοσιακής ένδυσης στη σύγχρονη εποχή. “Η ένδυση είναι στοιχείο της ταυτότητάς μας: οικονομική ευμάρεια, κοινωνική θέση, καταγωγή, επιρροές… π.χ. η κρητική φορεσιά έχει ανατολίτικες επιρροές με τη βράκα και το μαντήλι που προέρχονται από τον κινέζικο πολιτισμό” εξηγεί η Έλενα Μελίδη. Αντί για τις συνηθισμένες γυάλινες προθήκες, συχνά ανακαλύπτουμε συρτάρια που ανοίγουν και… παίζουν μουσική, υποδεικνύοντας στον επισκέπτη την καταγωγή του κάθε αντικειμένου. Η κα. Μελίδη μάς πληροφόρησε ότι ένα από τα σπανιότερα εκθέματα της ενότητας είναι το παραδοσιακό γιλέκο (σεγκούνι), στο εσωτερικό του οποίου ανακαλύφθηκε μια χειρόγραφη παρτιτούρα όπερας, που μπορείτε να ακούσετε ανοίγοντας ένα από τα συρτάρια.
Αυτή η πιο διασκεδαστική μουσειακή περιήγηση αναμφίβολα καθιστά πιο ευχάριστη την εμπειρία ενός επισκέπτη. Μέχρι και στις λεζάντες, η μουσειολογική ομάδα απέφυγε να υιοθετήσει αυτό το διδακτικό, συχνά κουραστικό ύφος, προτιμώντας να χρησιμοποιήσει είτε φράσεις από τη λογοτεχνία, την ποίηση και τη μουσική ή ψηφιακά εκθέματα για να παρέχει περισσότερες πληροφορίες για τα αντικείμενα της μουσειακής συλλογής. Η διευθύντρια του μουσείου επανειλημένα αναφέρθηκε στον ενθουσιασμό και τη συμμετοχή του κόσμου στα βιωματικά εκθέματα, καθώς και τα συγχαρητήρια που δέχεται διαρκώς το προσωπικό για την αξιέπαινη δουλειά του. Προς το τέλος της ξενάγησής μας, μια επιτηρήτρια μάς ενημέρωσε ότι πολλοί επισκέπτες θέλουν να προσφέρουν πράγματα από την προσωπική τους συλλογή, ώστε να εμπλουτίσουν εκείνη του μουσείου.
Ακόμα και αν δεν σας κινεί το ενδιαφέρον η ιστορία της νεότερης Ελλάδας, αξίζει να επισκεφθείτε το εξαιρετικό αυτό εγχείρημα για να βιώσετε μια πιο ασυνήθιστη (τουλάχιστον για την εγχώρια πραγματικότητα) μουσειακή εμπειρία, παίζοντας με μεγενθυντικούς φακούς για να παρατηρήσετε λεπτομέρειες ενδυμάτων και ανοιγοκλείνοντας ντουλάπες και συρτάρια με κρυμμένα εκθέματα -ή απλώς για να μοιραστείτε με το μουσείο ιστορίες από τους προγόνους σας.
ΑΘΗΝΟΡΑΜΑ
